Blog

Για τον εγκλεισμό την εποχή του Κορωνοϊού

Τα παραμύθια που έχουν επιβιώσει στο πέρασμα των χρόνων είναι εναρμονισμένα με τη συλλογική ψυχή και είναι αλληγορίες του ανθρώπινου ψυχισμού (Marie- Luise von Franz, 1974).

Στα παραμύθια της Δύσης ο δράκος, που είναι περίπλοκο και παγκόσμιο σύμβολο, είναι χθόνιος καταστροφικός και κακός και αντιπροσωπεύει το ανεκδήλωτο, το αδιαφοροποίητο το κρυμμένο και το χάος. Ο αγώνας του ήρωα με τον δράκοντα συμβολίζει τις δοκιμασίες που υπάρχουν για να νικήσει κανείς και να κερδίσει τους "θησαυρούς" της εσωτερικής γνώσης.

Σε πολλά παραμύθια ο δράκος, αφού έχει κάψει τη γη, έχει καταστρέψει τα σπαρτά και έχει σπείρει τον φόβο, εγκλωβίζει τους ανθρώπους στα σπίτια τους και τρώει όποιον τολμά να τον αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο. Τα σπίτια γίνονται ένα "ασφαλές" καταφύγιο.

Στην εποχή της πανδημίας, ζούμε ένα οικουμενικό παγκόσμιο "παραμύθι" που, σε αντίθεση με το γνωστό "Παραμύθι χωρίς όνομα" της Π. Δέλτα, είναι ένα παραμύθι με όνομα, όπου ο φόβος, η άγνοια, το χάος, η ταχύτητα των γεγονότων και η βίαιη συνειδητοποίηση της τρωτότητάς μας, δηλώνουν σχεδόν ξεκάθαρα ότι ο θάνατος δεν είναι κάτι που προβάλλεται στο μακρινό μέλλον. Το μέλλον μοιάζει να έγινε ξαφνικά το πιθανόν παρόν μας και ο εγκλεισμός η μοναδική πιθανότητα επιλογής.

Σε αυτή την καινούργια συνθήκη, μια σειρά πραγμάτων αλλάζει στην Ψυχοθεραπεία, μια που η επικοινωνία που αφορά και τις θεραπευτικές συνεδρίες, γίνεται πλέον διαδικτυακά από απόσταση με τη διαμεσολάβηση της οθόνης. Το πλαίσιο με τη γνωστή του μορφή εννοιολογικά και τη συμβολική του αξία αλλάζει· η επαφή γίνεται μονοδιάστατη και αντιληπτά είναι τα μάτια, οι εκφράσεις, τα πρόσωπα σε ένα φόντο. Το σημαντικό είναι ότι εκλείπει το βασικό κανάλι πληροφοριών που έρχεται από το σώμα και την αυτο-ρύθμιση που συμβαίνει ασυνείδητα, όταν δυο σώματα αλληλοεπιδρούν, είτε δημιουργώντας την αίσθηση της οικειότητας και της ασφάλειας είτε όχι.

Όλη η θεωρία της πρωτογενούς και δευτερογενούς διυποκειμενικότητας μιλά για το πώς η σωματική αλληλεπίδραση (μητέρας-παιδιού) επηρεάζει τις ικανότητες της διαπροσωπικής κατανόησης και της αντίληψης των επικοινωνιακών προθέσεων του άλλου (Trevarthen, Aitken, 1997). Και μόνο όταν μπορέσουν να μοιραστούν πιθανές συγκινησιακές αφηγήσεις, αξιοποιώντας επαναλαμβανόμενες αρμονίες, ενισχύεται η ικανότητα να διατηρηθεί στον χρόνο μια δια-συντονισμένη αφήγηση (Malloch & Trevarthen, 2009).

Για την επικοινωνία μέσα από το skype και τις άλλες διαδικτυακές πλατφόρμες, έχουν γραφτεί πληθώρα άρθρων με αναλύσεις και αποτιμήσεις της συγκεκριμένης διαδικασίας. Πιστεύω ότι στη συγκεκριμένη συγκυρία ήταν μια χρήσιμη αναγκαία συνθήκη. Είναι όμως μια ικανή συνθήκη, όπως λέμε στην Φυσική, από τη στιγμή που άπτεται θεμάτων της θεωρίας της Ψυχοθεραπείας; Είναι ένα ερώτημα προς διερεύνηση.

Στην παρούσα συγκυρία μοιραζόμαστε μια κοινή τραυματική εμπειρία με τους θεραπευόμενους και όπως είπε μια θεραπευόμενη: "στο ίδιο καζάνι όλοι βράζουμε" και μία άλλη "στο ίδιο έργο θεατές είμαστε".

Επιλέγω να φέρω κάποιες φράσεις και σκέψεις από τις διαδικτυακές συνεδρίες την εποχή του εγκλεισμού, εκ των οποίων άλλες ανήκουν σε θεραπευόμενους και άλλες στη θεραπεύτρια.

• Η αγωνιώδης προσπάθεια για ικανοποίηση, φαγητό, γυμναστικές, ταινίες, παραστάσεις, περιηγήσεις.

•  Όλα σου προσφέρονται, δεν τα ψάχνεις σαν τροφή που πρέπει να καταπίνεις αμάσιτη.

•  Η απλόχερη επαναληπτικότητα μιας όμοιας ενημέρωσης.

•  Το μπούκωμα.

•  Αυτά που πρέπει να θυμάσαι.

•  Η ομοιομορφία.

•  Οι ψυχαναγκασμοί.

•  Ο εξωτερικός έλεγχος.

•  Η παντοδυναμία του εχθρού.

•  Το αβοήθητο θύμα.

•  Το δίπολο θύτης και θύμα.

•  Μπορείς να βλάψεις τους άλλους.

•  Όταν είσαι κοντά, φέρεις κάτι καταστροφικό.

•  Η ενοχή.

•  Ο εξωτερικός έλεγχος.

•  Οι σωτήρες.

•  Ο φόβος θανάτου

•  Ο εγκλεισμός.

•  Η αγωνία.

•  Η επανάληψη.

•  Η ρουτίνα.

•  Το ανεξέλεγκτο.

•  Η ανυπομονησία.

•  Το stress.

•  Ο θυμός.

•  Η βία.

•  Δεν επιλέγω.

•  Είμαι παγιδευμένος.

•  Δεν αξιοποιώ την ευκαιρία.

•  Δεν υπάρχει δικό μου timing είναι, το timing της συνθήκης.

•  Ότι έρχεται απ' έξω κηδεμονεύει το μέσα.

•  Ένα προστατευτικό κέλυφος που κρύβει τη ζωή.

Αν θεωρήσουμε όλη αυτή τη διεργασία ως απάντηση στις απώλειες και στον φόβο, εύκολα μπορεί να διακρίνει κανείς τα πέντε στάδια της διεργασίας του πένθους, σύμφωνα με την E. Kübler Ross (Άρνηση, Θυμός, Διαπραγμάτευση, Κατάθλιψη, Αποδοχή).

Δεν πιστεύω ότι όλοι οι θεραπευόμενοι και ούτε όλοι οι θεραπευτές πέρασαν όλα τα στάδια, ούτε βίωσαν την ίδια ένταση και, βέβαια, ούτε όλοι βρίσκονται στο ίδιο σημείο της διαδρομής.

Ας πάρω το στάδιο της άρνησης που εκφράστηκε με ποικίλους τρόπους, όπως π.χ. έκρηξη των αναγκών, γρήγορη ικανοποίηση, ο υπερβολικός προγραμματισμός κλπ., θεωρώ ότι σε ένα πρώτο επίπεδο ήταν ένας υγιής τρόπος αναμέτρησης με την κατάσταση. Η παραμονή, όμως, στις πράξεις και όχι στο βίωμα μπορεί να μετατρέψει την εμπειρία σε μια παρένθεση χωρίς κανένα ψυχοσυναισθηματικό όφελος. Ως άρνηση μπορεί να δει κανείς και την υπερβολική εξιδανίκευση της κατάστασης που ξαφνικά έγινε ευκαιρία μάθησης, αναζήτησης της γνώσης και της σοφίας.

Μέσα από τις εποπτείες θεραπευτών, συνάντησα κάποιες φορές τον υπερβολικό ζήλο που, αν εξαιρέσουμε τις καταστάσεις κρίσεων, ήταν μια προσπάθεια των θεραπευτών να μπει γρήγορα η αταξία και η αγωνία σε τάξη και ισορροπία, προτρέποντας, προτείνοντας, προβλέποντας, εκπαιδεύοντας και όχι πρωτίστως εμπεριέχοντας, αλλά κάποιες φορές προβάλλοντας και ισορροπώντας τις δικές τους αγωνίες. Ο ζήλος είναι διαφορετικός από τη ζέση στις σχέσεις και αυτός ο τρόπος θέασης είναι μια μορφή άρνησης.

Επίσης, το στάδιο του θυμού. Ο θυμός για άλλους αποτελεί μόνο μέρος μια εσωτερικής διαδικασίας, κάποιοι τον μεταθέτουν εκφράζοντάς τον προς κάθε κατεύθυνση, ενώ οι ψυχικά πιο ευάλωτοι τον εκδραματίζουν μετατρέποντάς τον σε λεκτική και σωματική βία προς τον εαυτό ή τους οικείους. Έτσι, εμφανίζεται ένα πραγματικό ορατό άμεσο πρόβλημα.

Ομοίως και το στάδιο της κατάθλιψης, από κάποιους μπορεί να βιωθεί σαν θλίψη που προετοιμάζει τον άνθρωπο για την επόμενη μέρα ενώ για άλλους σαν αντιδραστική κατάθλιψη που θα τους συνοδεύει και στη μετά τον εγκλεισμό εποχή και που θα ενταθεί όταν συνοδεύεται από πραγματικές ορατές απώλειες π.χ. της εργασίας ή οικονομική δυσπραγία.

Η ένταση του βιώματος, το μέγεθος των προβλημάτων όσων αναδύθηκαν στον πυκνό χρόνο των 45 ημερών της καραντίνας καθώς και οι δυνατότητες ανάγνωσης και διαχείρισης διαφοροποιούνται. Έτσι, φαίνεται ότι μια κοινή εμπειρία δεν αποτελεί και ένα κοινό ή όμοιο βίωμα. Το βίωμα είναι αποτέλεσμα της δομής της προσωπικότητας και του επιπέδου ωρίμανσης και λειτουργίας απέναντι σε στρεσογόνες καταστάσεις.

Κάποιοι κανόνες της καραντίνας όπως οι έλεγχοι, οι απαγορεύσεις, οι τιμωρίες βιώθηκαν σε υπερβολικό βαθμό από πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι παγιδεύτηκαν σε κλειστοφοβικά ή αγοραφοβικά διλήμματα και σε υπερβολικούς παρανοειδείς φόβους ή ανησυχίες. Πολλοί για να αποφύγουν την ένταση, το stress, τον ψυχικό πόνο, τις καταστροφικές παρορμήσεις ή για να αντέξουν την αμφιθυμία κατέφυγαν πέρα από το καταφύγιο του σπιτιού τους σε ψυχικά καταφύγια.

Τα ψυχικά καταφύγια, σύμφωνα με τον J. Steiner (1982), είναι ένας ψυχικός χώρος ψευδαισθησιακής ασφάλειας που προστατεύουν από άγχη που έρχονται από την εμπειρία των δύο θέσεων ανάπτυξης του ψυχισμού, σύμφωνα με την M. Klein (σχιζοειδής - παρανοειδής & καταθλιπτική). Επιτρέπουν μια προσωρινή διέξοδο ή διαφυγή, ησυχία και προσωρινή προφύλαξη από τον στρεσογόνο παράγοντα. Αν και ο Steiner μελέτησε αυτή την ψυχικά οργανωμένη δομή − που την τοποθετεί μεταξύ των δύο θέσεων− με οριακούς ασθενείς, τα ψυχικά καταφύγια μας αφορούν όλους, μια που σε όλη τη διάρκεια της ζωής υπάρχει μια ταλάντωση μεταξύ των θέσεων ανάπτυξης, με αποτέλεσμα διαφορετική ισορροπία κάθε φορά. Τα ψυχικά καταφύγια αποτελούν ένα άλλοθι εσωτερικής ασφάλειας και η ναρκισσιστική ικανοποίηση που προσφέρουν αποτελεί μεγάλη αντίσταση για οποιαδήποτε μετακίνηση και αλλαγή. Μόνο αν στην Ψυχοθεραπεία βοηθήσουμε τους θεραπευόμενους να εκφράσουν τα οδυνηρά συναισθήματα που τους κρατούν εγκλωβισμένους στα ψυχικά τους καταφύγια μπορούν να αναδυθούν ψυχικά απ' αυτά.

Συχνά συγχέεται το βίωμα του μεταβατικού χώρου, σύμφωνα με τον Winnicott (που στην συγκεκριμένη περίοδο έγινε κατάχρηση της χρήσης της έννοιας), με την έννοια των ψυχικών καταφυγίων. Όμως, πρόκειται για δύο τελείως διαφορετικές συνθήκες που συναντήσαμε την περίοδο του εγκλεισμού. Πιστεύω ότι στον μεταβατικό χώρο είσαι ελεύθερος να καταφύγεις, να βυθιστείς για να δημιουργήσεις. Στο ψυχικό καταφύγιο είσαι υποχρεωμένος να παραμείνεις από ανάγκη για να νιώσεις ασφαλής, σαν μια διέξοδος στους φόβους της εσωτερικής μετακίνησης προς κάποια κατεύθυνση. Είναι οργάνωση του ψυχισμού που χρησιμοποιείται με αμυντικό τρόπο για να προσφέρει ανακούφιση, δεν έχει όμως καμία σχέση με τη δημιουργικότητα.

Έχοντας κάνει αυτή την περιπλάνηση στην περίοδο του εγκλεισμού, θέλω να πω ότι βρισκόμαστε πλέον στην μεταβατική περίοδο όπου μπορούμε να προβλέψουμε αλλά δεν γνωρίζουμε επί της ουσίας το μέγεθος των αλλαγών στην μετα-κορωνοϊό εποχή. Η ανάδυση σε πολλά επίπεδα πιστεύω ότι θα πρέπει να γίνει χρησιμοποιώντας "τους κανόνες του δύτη". Αργά και σταθερά. Ελπίζω ως θεραπευτές να έχουμε τον χρόνο να ξαναδούμε το αξιακό μας σύστημα και να εργαστούμε για τις ικανότητές μας.

Επιστρέφοντας στο παραμύθι της αρχής αυτού του κειμένου γνωρίζουμε ότι η ολοκλήρωση της ιστορίας έρχεται όταν ο ήρωας με την έξυπνη χρήση των ικανοτήτων του νικά την τυφλή δύναμη του δράκου.

Η λέξη δράκος προέρχεται από την λέξη δέρκομαι που σημαίνει βλέπω καθαρά, είμαι οξυδερκής.

Φώφη Τριγάζη

 

 

 

Βιβλιογραφία

Malloch, S. Trevarthen, C. 2009. Communicative Musicality: Exploring the basis of human companionship.

Trevarthen C. Aitken K. 1997. Self /  other organization in humans psychological development. Development and psychopathology 9 (4) 653-677

Steiner J. 1982. Perverse relationships between parts of the of the self: a clinical illustration Int. J. Psychoanal. 63, 241-251.

Von Franz, M.L. 1974. Shadow and evil in fairy tails.