Η κρίση του κορωναϊού βιώνεται σαν μία ριζική κατάσταση κινδύνου, όχι μόνο γιατί αντιπροσωπεύει μία θανάσιμη απειλή, αλλά, σ’ ένα πλατύτερο πλαίσιο, διότι η απειλή είναι αόριστη όσον αφορά την εμβέλειά της, τη διάρκειά της, τις μεθόδους της επίθεσης αλλά και τους τρόπους άμυνας εναντίον της.
Αυτός είναι ο πιο απειλητικός συνδυασμός για μας, ένας εξωτερικός κίνδυνος του οποίου το σχήμα δεν είναι επακριβώς καθορισμένο και το οποίο προσφέρει χώρο σε εσωτερικά σενάρια. Οι εσωτερικοί δαίμονές μας θα είναι πάντα μεγαλύτεροι και τρομακτικότεροι από την εξωτερική πραγματικότητα. Μέσα μας, δεν έχουν συμπαγή σύνορα, ούτε κατανοητή γλώσσα στην οποία μπορούμε να στηριχτούμε.
Δύο τύποι αντίδρασης είναι πιθανώς θα αναδυθούν μπροστά σ’ αυτήν την απειλή. Ο ένας απορρίπτει την πραγματικότητα και άλλος την αποδέχεται και «εργάζεται μαζί της». Όλοι μας κυμαινόμαστε μεταξύ αυτών των δύο τύπων αντίδρασης κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Στην πιο πρωτόγονη μορφή, η οποία ονομάζεται «απορριπτική θέση της πραγματικότητας» (και την οποία η Melanie Klein ονομάζει «σχιζο-παρανοειδή θέση»), ο ψυχισμός αντιδρά μέσω της άρνησης και ενός είδους παντοδυναμίας από την μία πλευρά και πανικού, υπερβολής και ανημπόριας από την άλλη.
Η απάντηση παντοδυναμίας έχει στόχο την αποφυγή πόνου και άγχους μέσω μίας έντονης ενδυνάμωσης των ικανοτήτων. Συνοδεύεται συχνά από περιφρόνηση, καχυποψία, οργή και απαξίωση όσον αφορά την σπουδαιότητα των οδηγιών, απόρριψη της σπουδαιότητας της στιγμής και άρνηση υπακοής. Υπάρχουν φιγούρες, οι οποίες κατέχουν τον ρόλο του «ιδανικού» ή του «σωτήρα», αλλά και αυτές είναι χρωματισμένες από τη ριζική διάσχιση που χαρακτηρίζει αυτήν την συναισθηματική άμυνα. Μία άλλη άμυνα της «άρνησης της πραγματικότητας» ενεργοποιεί έναν παιδικό τρόμο που συνοδεύεται από πανικό και αδυναμία, σαν να έλεγε κάποιος στην εσωτερική του μητέρα «Άκου πόσο δυνατά κλαίω. Σημαίνει ότι πρέπει να με σώσεις από αυτήν την δυστυχία αμέσως τώρα!»
Η δεύτερη θέση, (αυτή που η Melanie Klein ορίζει σαν «καταθλιπτική θέση») είναι αυτή που μπορούμε να ονομάσουμε «αποδοχή της πραγματικότητας». Απ’ αυτήν τη θέση το άτομο μπορεί να αναγνωρίσει τους κινδύνους της πραγματικότητας και της ευαλωτότητάς του και ο εσωτερικός του κόσμος του λέει ότι μπορεί να τους αντιμετωπίσει. Πρόκειται για μία πιο εξελιγμένη θέση όσο αφορά την ετοιμότητα γνώσης των διάφορων πλευρών της πραγματικότητας με δεκτικότητα και μετριοπάθεια και την δυνατότητα ανάληψης ευθύνης. Αυτή η νηφάλια θέαση συνοδεύεται από άγχος και οδύνη αλλά και από την αναγνώριση ότι πρόκειται για μία χρονική περίοδο κατά τη διάρκεια της οποίας πρέπει να εστιάζεις στο ήρεμο μάτι του κυκλώνα και δεν παρασύρεσαι από τον ανεμοστρόβιλο που δημιουργεί. Είναι η θέση που αποδέχεται ότι μπορούμε να κάνουμε μόνο το καλύτερο και παρηγοριόμαστε με την ιδέα ότι οι βέλτιστες προσπάθειες θα βρουν μονοπάτια έκφρασης.
Η κρίση του κορωναϊού είναι η ενσάρκωση του φαινομένου, το οποίο ο Freud ονόμαζε Das Unheimliche (το ανοίκειο). Σ’ αυτήν την κατάσταση, το άτομο χάνει την αίσθηση ότι βρίσκεται στον οικείο του χώρο, ότι είναι αφεντικό της μοίρας του. Ο Freud δίνει το χαρακτηριστικό παράδειγμα μίας νυχτιάτικης στιγμής σε ένα τραίνο, όταν αντιλαμβάνεται έναν άγνωστο ηλικιωμένο να μπαίνει στο κουπέ του για να συνειδητοποιήσει μετά ότι βλέπει μόνον την αντανάκλασή του στον καθρέπτη της μικρής τουαλέτας, της οποίας η πόρτα ταλαντεύεται από το ταρακούνημα του τραίνου. Περιγράφει το ασυνήθιστο αυτού του γερασμένου προσώπου σαν μία ανοίκεια στιγμή, στην οποία οι ρυτίδες του ηλικιωμένου ατόμου υποδεικνύουν καθυστερημένο θάνατο ξεδιπλώνοντας το νήμα της ψευδαίσθησης της αίσθησης εαυτού της αθανασίας από την οποία είναι υφασμένος.
Ο κορωναϊός είναι αναντίρρητα ένα μείζoν ταρακούνημα στην κίνηση της άμαξάς μας. Το οικείο και ασφαλές έγινε άγνωστο και φοβιστικό. Η σωματική σταθερότητα ρίχτηκε βίαια στην αμφιβολία. Επιπλέον να είσαι δίπλα στους ανθρώπους που αγαπάς ορίζεται σαν επικίνδυνο. Η ζωή όπως τη νομίζαμε και τη σκεφτόμασταν μας γύρισε την πλάτη και τίποτα δεν θεωρείται πια δεδομένο.
Όμως το «ανοίκειο» είναι, επίσης, μία ευκαιρία. Οι ακλόνητες θέσεις μας, οι ψευδαισθήσεις μας, οι μυστικές συμφωνίες που έχουμε κάνει με τη ζωή, καταρρέουν. Ίσως ήρθε η ώρα να ανανεώσουμε τις πεποιθήσεις μας.
Ο Donald Winnicott παρατήρησε ότι ο φόβος για το μέλλον είναι επίσης σχεδιασμένος στις αποχρώσεις του παρελθόντος. Φοβόμαστε αυτό που ήδη έχει συμβεί.
Επειδή η ιστορία είναι ουσιαστικά μία συλλογή από ιστορίες, οι
εναλλασσόμενες απαντήσεις μας είναι επίσης σχηματοποιημένες από αυτές τις ιστορίες. Αυτές τις μέρες, πολλοί από μας κυμαινόμαστε μπρος και πίσω ανάμεσα σε συναισθήματα ελπίδας και απελπισίας, εμπιστοσύνης και φόβου. Βιώνουμε αυτές τις εναλλαγές διότι και οι δύο πλευρές είναι εξίσου έγκυρες και άκυρες. γι’ αυτό και δεν γνωρίζουμε τι θα μας φέρει η αυριανή ημέρα.
Όσο αυτό είναι αβάσταχτο, περιστρεφόμαστε διαμέσου των δυνατοτήτων στο εσωτερικό μας άλμπουμ φωτογραφιών από το παρελθόν στο μέλλον, το οποίο είναι ένα ομιχλώδες πέπλο. Στην εξερεύνηση μιας κάποιας εκτίμησης με την οποία θα μετρήσουμε την τρέχουσα πραγματικότητα, ο καθένας μας ανακαλεί παρελθούσες καταστροφές. Οι τραυματικές μνήμες αφυπνίζονται και πλημμυρίζουν τον νου με ισχυρό άγχος. Αλλά αναδύονται και θετικές αναμνήσεις και θέτουν τον εαυτό τους στη διάθεσή μας: σιλουέτες που μας διδάσκουν τι είναι η ανθεκτικότητα, δύσκολες περίοδοι οι οποίες κατέληξαν σε καινούριες αρχές. Ψυχολογικά κληροδοτήματα σαν τη γενναιοδωρία, αυτοσυγκράτηση, ικανότητα αντιμετώπισης του στρες, όπως και το να είναι κάποιος ευγνώμων για ό, τι κατέχει και να μπορεί να βγει εκεί έξω και να βοηθήσει τους άλλους, όλα αυτά έχουν τώρα μια ειδική χρήση.
Ένα πράγμα που μπορεί να βοηθήσει πολύ είναι η ενεργητικότητα απέναντι στην πραγματικότητα. Άτομα που βρίσκουν έναν ρόλο για τον εαυτό τους και κάθε είδους ανάληψη υπευθυνότητας ή που μετατρέπουν τη θλίψη και το άγχος τους στη δημιουργία κάτι καινούργιου, θα ανακαλύψουν ότι αυτό προσφέρει ένα σημαντικό αντίβαρο στην έλλειψη ελέγχου που όλοι μας αισθανόμαστε τώρα. Προφανώς, το γράψιμο αυτού του κειμένου εξυπηρετεί τον ίδιο στόχο.
Τέλος, αξίζει τον κόπο να θυμάται κανείς ότι σε οποιαδήποτε στιγμή (ακόμα και στις πιο δύσκολες της ζωής καθενός), συμβαίνουν λιγότερα πράγματα από αυτά που διαδραματίζονται στα μαζικά μέσα επικοινωνίας (μύλος διαδόσεων, ιστοσελίδες νέων, ομάδες κοινωνικών μέσων) και λιγότερα επίσης από τα δικά μας εσωτερικά μέσα «ενημέρωσης» (βαθιά άγχη, τραυματικές μνήμες, φαντασιακές διαδόσεις αποκαλυπτικού τέλους του κόσμου). Σε κάθε δεδομένη στιγμή, αναδύεται ένα ερώτημα: Από ποια θέση και με ποια διάθεση θέλουμε να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα; Μ’ αυτήν την έννοια, όλοι μας έχουμε ποικίλες διαθέσιμες επιλογές οι οποίες μπορούν να αντιπαρατεθούν στην πιο απόκοσμη και απειλητική πραγματικότητα.
Χρήστος Βελισσαρόπουλος,
Μέλος Ε.Ε.Α.Ο.&Ο.Ψ